Strona główna 
Mapa strony
W świetle zainteresowań rozwojem dziecka, ważne wydaje się spojrzenie na samodzielność dziecka, jako na jego niezwykle istotną dyspozycję do podejmowania wyzwań i działania zgodnie z własną wolą. Samodzielność wynika z potrzeby niezależnego zdobywania i gromadzenia doświadczeń, sprawdzenia swoich umiejętności w różnych sytuacjach, pokonywania przeszkód. Jest gotowością do podejmowania zadań opartych na osobistej aktywności, a jej źródłem jest wola działania i akceptacja celu. Zanim pojawią się pierwsze małe sukcesy i niezależność, droga do samodzielności może być usłana błędami, próbami, ciągłymi pytaniami.
Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym przejawia się w trzech aspektach: -samodzielności praktycznej, która związana jest z samodzielnym radzeniem sobie podczas czynności samoobsługowych oraz z samodzielnym wykonywaniem powierzonych mu obowiązków związanych z pracami gospodarczymi i porządkowymi, -samodzielności umysłowej, która polega na podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu problemów zarówno w organizowanej zabawie, jak i pracy; -samodzielności społecznej, która oparta jest na umiejętności porozumiewania się, współpracy, współdziałania, współdecydowania oraz odpowiedzialności za podejmowane decyzje społeczne. Stopień rozwoju umiejętności samoobsługowych różni się między dziećmi. W jednej grupie wiekowej możemy często zaobserwować dzieci, które świetnie sobie radzą z czynnościami dnia codziennego oraz takie, które potrzebują niemal pełnego wsparcia przy tych samych czynnościach.
Od czego zależy takie zróżnicowanie?
Czynników jest wiele: począwszy od różnic płciowych, poprzez ilość doświadczeń i przyzwyczajenia wyniesione ze środowiska domowego po problemy z napięciem mięśniowym, słabo rozwiniętą motoryką małą i dużą, czy zaburzeniami w rozwoju. W pracy nad umiejętnościami samoobsługowymi dziecka ważne jest, aby wiedzieć, co dziecko powinno osiągnąć w danym przedziale wiekowym. Jeśli nie osiągnęło niższych, podstawowych umiejętności nie wymagajmy od niego bardziej złożonych, które przekraczają jego możliwości.
3 i 4 latek potrafi:
– rozsunąć zamek w bluzie/kurtce,
– rozpiąć ubranie zapięte na zatrzaski,
– mieszać łyżeczką w kubeczku/misce,
– zdjąć luźną bluzę wkładaną przez głowę i rozpięte części ubrania,
– odkręcić i zakręcić kran,
– załatwić się do toalety i spuścić wodę,
– odkręcić kran i nalać wodę do kubka,
– włożyć skarpetki,
– nadziać jedzenie na widelec i wziąć do ust,
– zgłaszać potrzeby fizjologiczne,
– włożyć półbuty z pomocą dorosłego,
– włożyć kapcie,
– włożyć kurtkę lub bluzę rozpinaną z przodu,
– zjeść samodzielnie posiłek, posługując się łyżką i widelcem,
– umyć samodzielnie twarz i ręce,
– włożyć spodnie,
– włożyć przez głowę luźną bluzę,
– wydmuchać samodzielnie nos w chusteczkę.
Wspieranie przez osobę dorosłą samodzielności dziecka odbywa się poprzez:
– budowanie bezpiecznej relację z dzieckiem
– budowanie poczucia wartości dziecka poprzez docenianie, chwalenie,
okazywanie szacunku dla wysiłku dziecka
– wyznaczanie swoich granic i respektowanie granic dziecka
– mówienie o własnych uczuciach i oczekiwaniach
– dawanie dziecku możliwości wyboru; ;
– uważne słuchanie dziecka
– nie wyręczanie i nie spiesznie się z dawaniem rozwiązania, pomocy
– umiejętnym wycofywaniem swojej pomocy, obecności w miarę postępów
i konsekwencji zachowa
Nauka samodzielności przedszkolaka
Pewne umiejętności są niezbędne do samodzielnego funkcjonowania dziecka poza środowiskiem domowym. Przedszkolak jest w trakcie ich nabywania i często jeszcze potrzebuje pomocy i wsparcia. Udany start w przedszkolu nie oznacza, że dziecko ma być w pełni samodzielne – nauczyciele są po to, by je wspierać. Należy pamiętać, że wspieranie nie polega wyręczaniu dziecka. Najlepsze efekty przedszkolak osiąga, gdy jest zachowana spójność między wymogami przedszkolnymi i domowymi. Współpraca rodziców z gronem pedagogicznym znacznie przyspiesza rozwój samodzielności dziecka, poprzez wyznaczanie tych samych celów i bycia konsekwentnym.
Nauka samodzielnego jedzenia
Początkowo trzylatek może mieć trudności z utrzymaniem łyżki i widelca, często się brudzi i wylewa. W tym okresie ważne jest aby dziecko nie zniechęcało się i próbowało samodzielnie jeść, dlatego nie wyręczamy dziecka, a pokazujemy w atmosferze wspierającej jak sobie radzić. Nigdy nie karzemy i nie krzyczymy na dziecko za nieudane próby, wolne tempo jedzenia i niezgrabne ruchy. Chwalimy kiedy samodzielnie zjadło. Pamiętajmy, że dzieci uczą się samodzielności małymi krokami. Bądźmy konsekwentni, jeżeli wymagamy od dziecka samodzielnego jedzenia jednego dnia, nie wyręczajmy go poprzez karmienie następnego dnia. Gdyż wówczas uczymy dziecko, że warto poczekać, pokręcić nosem, bo w końcu i tak go ktoś nakarmi – nie o to nam chodzi. Gdy dziecko potrafi sprawnie jeść rozwijajmy jego samodzielność poprzez możliwość posmarowania sobie (tępym) nożem kanapki, nalania z dzbanka wody do kubeczka, nakrycia do stołu i posprzątania po jedzeniu. Ważne, aby zdawać sobie sprawę, że dziecko nie tylko uczy się umiejętności samodzielnego jedzenia, ale również ćwiczy koordynację wzrokowo-ruchową oraz koncentrację uwagi.
Nauka ubierania się
Podczas samodzielnego ubierania dziecko ćwiczy nie tylko umiejętności samoobsługowe i swoją niezależność, ale również motorykę dużą i małą (np. .przy zakładaniu spodni/ sweterka, rozpinaniu guzików), koordynację pracy obu rąk (zakładanie skarpetek, bucików), czy koncentracji uwagi i koordynacji ruchów ręki i oczu (wiązanie bucików, zapinanie guzików, suwaka itp.). Ubierając i rozbierając dzieci zabieramy im możliwość ćwiczenia szeregu umiejętności, które przekładają się na sprawności ruchowe czy grafomotoryczne dziecka. Wiedząc co dziecko powinno umieć zrobić dla swojej normy wiekowej wymagajmy podstawowych umiejętności i wspierajmy rozwój trudniejszych. Możemy pomóc dziecku poprzez wykonywanie danej umiejętności (np. zakładania bucików) jego rączkami, najlepiej z zza pleców dziecka. W ten sposób dziecko częściowo zaangażowane jest w czynność samoobsługową i ma możliwość uczenia się sekwencji poszczególnych ruchów w celu osiągnięcia danej sprawności. Chwalmy i dostrzegajmy najmniejsze starania dziecka budując jego motywację do działania.
Nauka higieny
W wieku przedszkolnym dziecko nabywa umiejętności sygnalizowania potrzeby fizjologicznej, korzystania z toalety, używania papieru toaletowego i mycia rąk zawsze po skorzystaniu z toalety, przyjściu ze spaceru i przed posiłkami. Po posiłkach prócz namydlenia rączek czeka maluszka mycie buzi i ząbków. Poza samymi czynnościami higienicznymi dziecko musi wykonać szereg innych im towarzyszących, jak: podciąganie rękawów, odkręcenie i zakręcenie kranu, wyciśnięcie pasty, zakręcenie tubki z pastą, rozpięcie spodenek, wciąganie rajstop i spodni, spuszczenie wody, opuszczenie klapy, itd. Poza samą nauką samoobsługi dziecko znów ma możliwość ćwiczenia koordynacji, motoryki, współpracy obu rąk. Pozwólmy na samodzielne wykonanie sekwencji czynności poprzedzających sam akt higieniczny, jak i następujących po nim. Czynność samoobsługową powinniśmy postrzegać właśnie jako sekwencję kroków składającą się na określoną umiejętność, a nie tylko pojedynczą czynność. Tylko wtedy dziecko dąży do osiągnięcia pełnej samodzielności w danym zakresie. I tak np. na umiejętność samodzielnego mycia rąk będzie składała się sekwencja czynności takich jak: pójście do łazienki, zapalenie światła, podciągnięcie rękawów, odkręcenie kranu, namydlenie rąk, opłukanie, zakręcenie kranu, wytarcie rąk w ręcznik, opuszczenie rękawów, zgaszenie światła, opuszczenie łazienki. Częste skracanie tej sekwencji jedynie do włożenia rąk pod bieżącą wodę i wytarcie znacznie ogranicza rozwój samodzielności dziecka. Nie bójmy się zachlapanych bluzeczek i mokrych rękawów, lepiej przygotować ubranko na zmianę nie pozbawiając dziecka doświadczeń, a na pewno zobaczymy szybkie efekty jego starań.
Nauka posługiwania się przyborami plastycznymi
Malowanie, lepienie z plasteliny, wydzieranie, kolorowanie, rysowanie kredkami, wyklejanie to niezbędne czynności w rozwoju motoryki małej i kształtowaniu umiejętności grafomotorycznych. Bez odpowiedniej ilości tego typu doświadczeń ręka przedszkolaka nie będzie przygotowana do późniejszej nauki pisania, co sprawi pierwszoklasiście nie lada problem. Należy zapoznać dziecko z różnymi przyborami, by było mu później łatwiej się nimi posługiwać. Jeśli dziecko nie lubi rysować, bądź ma z tym trudności nie zmuszajmy go i nie krytykujmy, tylko poszukajmy innego sposobu na ćwiczenie tej sprawności. Może to być malowanie farbami za pomocą rąk, rysowania palcem na tacy z piaskiem, malowanie farbami na dużych powierzchniach, wodzenie palcem po wzorach i wiele innych. Ważne jest, by doświadczenia były zróżnicowane i ciekawe dla dziecka oraz wzbudzały motywację i chęć udziału w zajęciach plastycznych. Chwalmy najmniejsze starania i wytwory dziecka. Jeśli dziecko ma trudności w zakresie motoryki małej, umiejętności manualnych i grafomotoryki, zabawy i ćwiczenia wprowadzajmy według następujących zasad: przechodźmy od zadań łatwiejszych do trudniejszych:
– od ruchów całą kończyną, do ruchów precyzyjnych w obrębie dłoni i palców,
– od angażowania jednej kończyny do angażowania obydwu jednocześnie,
– od ruchów wolnych do szybkich (regulowanie tempa ruchów),
– od ruchów jednoczesnych do ruchów naprzemiennych.
Do motoryki małej i ćwiczeń grafomotorycznych wykorzystujemy metody (wielozmysłowe), dbajmy o różnorodność i ciekawą formę zadań, np.
– rysowanie na tacy z kasz; kredą na tablicy; lepienie, wycinanie, wydzieranie, itp.
– zamalowywanie całej powierzchni kartki/ pól między liniami,
– malowanie farbami na dużych arkuszach papieru obiema rękami jednocześnie,
– rysowanie po śladzie/ łączenie punktów; rysowanie wg instrukcji,
– rysowanie linii pionowych i poziomych z góry na dół i od lewej do prawej.
Uczenie samodzielności
„Czego dziecko nie jest w stanie samo zrobić, musimy mu dokładnie pokazać. Nie możemy dawać zbytecznej pomocy, ale też nie zaniechajmy tej koniecznej.” (M.Montessori)
W stosunku do dziecka odnoszącego sukcesy w działaniu, dorosły powinien stać na straży prawa do samodzielnego i indywidualnego działania każdego dziecka, zgodnie z zasadą „Pomóż mi samemu to zrobić”. Warto więc od najmłodszych lat wspierać dziecko w jego rozwoju, by z odwagą mogło podjąć każde zadanie, umiało myśleć i działać samodzielnie, a tym samym czuć się pełnowartościową jednostką.
Dzieci z trudnościami w nauce umiejętności samoobsługowych
W każdym przedszkolu znajduje się grupa dzieci, która będzie wolniej nabywać umiejętności z zakresu samoobsługi. Mogą to być dzieci z:
– dyspraksją, czyli trudnościami w planowaniu ruchu,
– zaburzeniami procesów integracji sensorycznej (związanych z czuciem, nieprawidłowym napięciem mięśniowym),
– zaburzeniami rozwoju (autyzm, upośledzenie umysłowe),
– dzieci wyręczane bez uprzednich doświadczeń stymulujących rozwój samodzielności.
Ta grupa dzieci wymaga szczególnej uwagi i wsparcia ze strony opiekunów. Ważne jest, aby być świadomym jak dane zaburzenie wpływa na rozwój samodzielności u dziecka, jakie cele wyznaczać dziecku, aby były możliwe do zrealizowania. Nauka powinna przebiegać małymi krokami, z pełnym poszanowaniem godności dziecka i uwzględnianiem jego obecnych możliwości. Należy wspierać dziecko zza jego pleców i wykonywać możliwie najwięcej czynności za pomocą jego rąk tak, aby miało możliwość zautomatyzować sekwencję czynności danej umiejętności. Pamiętajmy o wspieraniu dziecka w całej sekwencji czynności składających się na daną umiejętność np. mycia rąk (patrz wyżej „nauka higieny”), a nie tylko jej fragmentu- dążymy aby dziecko w przyszłości potrafiło samodzielnie, bez naszej obecności, osiągnąć pełną samodzielność. Nasze wsparcie powinno być stopniowo wycofywane, aby dziecko nie uzależniło się od pomocy osoby dorosłej. Dajemy możliwość samodzielnego wykonania czynności przez dziecko nawet jeśli rozciąga się w czasie i jest niestaranna. Oceniajmy nie wykonanie, a zaangażowanie, starania dziecka.
Opracowanie: Wanda Dynkwald
Literatura:
- Matyjas, A. Gołąbek – Koncepcja szkoły elementarnej w poglądach i praktyce pedagogicznej M. Montessori na przykładzie szkoły w Stanbergu k/ Monachium, Życie szkoły Nr 5/1993
- Miksza Zrozumieć Montessori. Oficyna wydawnicza „Impuls” Kraków 1998.
- Teresa Pykosz „Rozwijanie samodzielności u przedszkolaków”